Suriye’de 2011 ylnda zgrlk talepleriyle balayan halk hareketlerini Bear Esed rejiminin iddet kullanarak bastrmak istemesiyle patlak veren i savata, rejim destekisi baz lkeler savaa dorudan mdahil olarak Suriye’ye sevk ettikleri dzenli ordular ve milislerle yerleim yerlerinde byk tahribatlara yol at.Rejm ordusu bombardmanlarnn yetersiz kald saldrlara desteki devletler dorudan katlarak milyonlarca insann yaam alann ykma uratt.Suriye’nin am, Halep, Hama, Humus, dlib ve Deyrizor kentleri bata olmak zere en byk yerleim yerleri, sivil nfusu da blgeden karmak iin havadan ve karadan youn ekilde bombaland.Birlemi Milletler (BM) Uluslararas Hukuk Komisyonu’nun (ILC) 2001 ylnda kabul ettii Devletlerin Uluslararas Haksz Fiillerinden Kaynaklanan Sorumluluu Maddeleri (ARSIWA), devletlerin hukuka aykr eylemlerinden doan zararlar tam olarak tazmin etmesi gerektiini ngryor.ARSIWA’nn 16. maddesine gre, bir devlet dorudan kendisine ynelik veya dier devletlerle birlikte kendisini de etkileyen bir zarar meydana geldiinde, ihlalden sorumlu devletten hesap sorma hakkna sahip bulunuyor.ILC’nin dzenlemesine gre, silahl gruplarn hukuka aykr eyleminin mdahil olan dier devlete atfedilebilmesi iin mutlaka devlet organlar tarafndan gerekletirilmesi gerekmiyor.Talimat, ynetimi veya kontrol altnda hareket eden kii ve gruplarn eylemleri de mdahil olan devlete atfedilebiliyor.Dzenlemenin 36. maddesi, sorumlu devletin tazminat ykmlln dzenliyor. Buna gre, uluslararas hukuka aykr eylemde bulunan devlet, eski hale getirme yoluyla karlanamayan zarar tazmin etmekle ykml bulunuyor.Buna gre Suriye, topraklarnda ihlallere sebep olan devletlere ve bu devletlerin organlarnn yan sra talimat, ynetimi ya da kontrol altndaki kii veya gruplarn eylemlerinden de ARSIWA’nn 42. maddesi uyarnca dier devletlerin sorumluunu ileri srebiliyor.- UAD’DEN EMSAL KARARLARUluslararas Adalet Divannn (UAD) 1986’da verdii Nikaragua karar da ABD’nin Nikaragua topraklarndaki silahl rgtleri eitmek, silahlandrmak ve finanse etmek suretiyle iilerine karmama ykmllne ve uluslararas hukuka aykr hareket ettiini belirtti.Bunun ABD’nin devlet sorumluluunu gerektirdiine hkmeden UAD, ABD’nin, Nikaragua’nn tm zararlarn tazmin etmesini kararlatrd.Benzer ekilde, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, topraklarndaki i savata yer alan silahl gruplar destekleyen Uganda’ya kar at davada UAD, Uganda’nn, Kongo Demokratik Cumhuriyeti’ne 330 milyon dolar demesine hkmetti.- SURYE’YE GETRLEN YABANCI GRUPLARBM nsan Haklar Konseyinin kurduu Bamsz Uluslararas Suriye Aratrma Komisyonunun raporlarna gre, dier devletlerin de destekledii ok sayda yabanc silahl rgt, Suriye’de binlerce sivilin lmne ve zorla yerinden edilmesine neden olarak sivil yerleimleri ve altyapy yok etti.UAD’nin Nikaragua ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti davalarndaki tazminat kararlar, Suriye gibi ok sayda devletin yabanc savalardan oluan vekil gruplar araclyla mdahil olduu atmalarda tazminat talep edilebilmesi iin gl bir hukuki zemin salyor.Bu itihatlar erevesinde, sz konusu devletlerin neden olduklar zararlar tazmin etme ykmll doabiliyor.UAD’nin yaklamna gre, silahl atma ortamnda kesin zarar tespitinin zorluu dikkate alnarak daha esnek bir ispat standard uygulanmas Suriye asndan baka devletlerden tazminat talep etmesi durumunda ispat ykn hafifletiyor.- TAZMNAT HESAPLANMASI VE DENMESSuriye’nin yeni ynetimi, devletlerin sorumluluuna gitmek iin ilk olarak dorudan tazminat istedii lkelerle mzakereler, ikinci olarak BM Gvenlik Konseyi’ne bavuru veya UAD’de dava ama eklinde yol izleyebilir.UAD’ye bavuru durumunda mahkeme, Nikaragua ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin at davalardaki gibi nce mdahil devletin sorumluluunu tespit edip tazminat miktar ve deme eklini devletlerin kendilerinin belirlemesine, bunun mmkn olmad durumlarda da mahkeme tarafndan tespit edilmesine imkan verebiliyor.Divana gre, hukuka aykr eylem sonucu ortaya kan zararn tam olarak tazmin edilmesi ve hukuka aykr eylem hi yaplmam gibi eski hale getirilmesi gerekiyor. Mahkeme tazminat hesaplamasnda yeniden ina maliyetleri gibi maddi zararlarn yan sra manevi zararlar da sorumlu devlete dettiriyor.UAD, Kongo Demokratik Cumhuriyeti-Uganda kararnda ahsi zararlar deerlendirirken lm, yaralanma, cinsel iddet, ikence ve zorla yerinden etme gibi kategorileri ayr ayr ele alarak 225 milyon dolar, mlkiyet zararlar iin 40 milyon dolar ve doal kaynaklarn haksz kullanm sebebiyle 60 milyon dolarlk tazminata hkmetti.Benzer ekilde, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Amerikallararas nsan Haklar Mahkemesi itihatlar, devletlerin devlet d silahl gruplara verdikleri askeri, ekonomik, mali ve siyasi destein, devlet sorumluluu dourmas iin yeterli olduunu ortaya koyuyor.Bu mahkemeler ayrca, igal ve saldrlardan zarar gren sivillerin, kendi lkelerini igal eden ya da saldran yabanc devletlere kar bireysel tazminat davas aabilmelerine de imkan tanyor.
