Rusya’y Ukrayna’ya saldrmak sebebiyle revizyonist g olmakla sulayan ABD’nin kendisi de Grnland’a ynelik benzer bir srecin sinyalini vermekten ekinmiyor. Putin nasl kamuoyu nne kp Ukrayna’nn var olmadn saatlerce anlatmsa, Trump da kamuoyu nnde Grnlandllarn nasl ABD vatanda olmak iin yanp tuttutuunu anlatyor.
Prof. Dr. Nurin Ateolu Gney / Milli stihbarat Akademisi
ABD’nin seilmi Bakan Donald Trump grevi teslim almadan nce, Kuzey Kutbu’nda yer alan ve Danimarka’ya bal byk lde zerk bir blge olan Grnland’n yani Dnya’nn en byk adasnn kontroln ele geirmek istediini ak ak ilan etti. Bu durum bata NATO’nun Almanya ve Fransa gibi nde gelen mttefiklerinin ciddi tepkisine sebep oldu. Danimarka dolaysyla AB yesi olarak kabul edilen Grnland’a ynelik bu Amerikan k doal olarak Birlik tarafndan da eletirildi. Ve nitekim Brksel hemen Grnland’n/Danimarka’nn arkasnda durduunu yapt bir aklamayla dile getirdi. Bilindii gibi, ABD tarafndan Grnland’n satn alnmas fikri Trump iin yeni bir ey deil, ilk kez 2019 senesinde ABD Bakan olarak bu dncesini dile getirmi ancak o zaman bu giriimi sonusuz kalmt. Bu sefer, iktidara olduka gl bir ekilde gelen ve ABD’nin stnlne dayanan bir politika izlemekte karal olan Trump, sz konusu Grnland olduunda Danimarka’nn teklifini reddetmesine karlk ekonomik ve askeri g kullanma tehdidinde bulundu. Amerikan Bakan Trump’un bu olduka cretkr ve saldrgan tutumuna karlk Danimarkal ve Avrupal yetkililer ise, Grnland’n satlk olmadn ve toprak btnlnn korunmasnn art olduunu syleyerek Bakann teklifini annda reddetti. Bu noktada, unu sorabiliriz: ABD nere? Grnland nere? Hani Trump, dnyadaki Amerikan varln azaltmak istiyordu. Neden bugn evrede kontrol konusunda ABD’yi ok zorlamayacak o kadar yer varken, Trump yolunu Grnland’a drp, iki NATO mttefikini kar karya getirmeyi tercih etti. Tabii ki, bu sorunun birden ok cevab var.Trump Grnland’ neden istiyor?ABD Bakan Trump’n Grnland’ birden ok ama hepsi stratejik sebeple istedii bir sr deil. Ada’nn Trump iin bir nemi, sahip olduu ve eriyen buzlar nedeniyle ortaya kan doal kaynaklaryla ilgili. 2023 ylnda yaplan bir anket, Avrupa Komisyonu tarafndan “kritik hammadde” olarak kabul edilen 34 mineralden 25’inin Grnland’da bulunduunu gstermiti. Bunlar, grafit ve lityum gibi pillerde kullanlan malzemeler ile elektrikli aralarda ve rzgr trbinlerinde kullanlan nadir toprak elementlerini iermekte. Bugn, Grnland’ta, evresel nedenlerle petrol ve doal gazn karlmas yasakland iin Grnland ekonomisi, ihracatn yzde 95’inden fazlasn oluturan balkla ve kamu btesinin kabaca yarsn karlayan Danimarka’dan gelen yllk sbvansiyonlara baml hale gelmi durumda. Toplamda, Danimarka Grnland’a her yl 1 milyar dolarn biraz altnda veya 57.000 sakininin her biri iin 17.500 dolar harcyor. Avrupa deerli minerallerinin yaklak yzde 74’ne sahip bir yer iin mtevazi bir rakam da saylabilir zaten bu nedenle Trump, Grnlandllarn ABD’nin paras olmaya hayr demeyeceklerini dnyor. Sadece Trump 2.0 deil, Alaska 2.0 hikayesine de buyurun.Bilindii gibi, Grnland, uzun bir sre koloni olarak yaamn srdrd. Bugn ise, Danimarka krall altnda yar egemen/zerk bir blge olarak Danimarka tarafndan kontrol edilmekte. Ada Danimarka anayasasna tabidir ve adann yasal statsnde yaplacak herhangi bir deiiklik iin bir anayasa deiiklii gerekmektedir. 2009 ylnda adaya, referandum yoluyla Danimarka’dan bamszlk ilan etme hakk da dahil olmak zere geni bir zerklik verilmiti. Trump’n aday satn alma ynndeki ifadeleri karsnda, Grnland Babakan Mute Egede, defalarca adann satlk olmadn ve geleceklerine karar verme hakknn halk iradesine bal olduunu sylemitir. Elbette mesele siyaset felsefesi ve hukukun egemenlik/halk iradesi boyutuna indirgenirse mevzu basit. Ama u anda Grnland’a bir talip var, Grnland halkna dnyann en gl ve zengin lkesinin paras olmas iin sesleniyor. Avrupalln Amerikan deerleri ile deitirilmesi Grnland halknn karar olacak. Bu ada iin kk Amerika olmak mmkn yani. Bu tercihe Kopenhag direnirse halk iradesine direnmi mi olacak ya da ABD basksyla kar karya Rusya tehlikesi kapdayken direnme istencini kendisinde bulacak m? Hem Grnland hem de Danimarka ABD’nin bu isteini reddetti diyelim, ekonomik ve askeri baskdan ABD’nin kastnn ne olduunu greceiz, zaten Amerikan askeri varl adada. Btn bunlardan sonra NATO zirvelerinde glmseyerek poz vermek Danimarkallar iin zor olacaktr. Mesele sadece ekonomik deilGrnland hikayesi sadece iktisadi adan itah kabartma hikayesi ile snrl deil. Kuzey Kutup Dairesi’ndeki buzullarn erimesiyle yeni nakliye gzergahlarnn ortaya kt bir gerek. Bu gelimeyi yakndan takip eden in ve Rusya iin bu blgeler giderek nem kazanyor. te, tam olarak bu sebeple Kuzey Atlantik rotas ve Grnland’n jeopolitik nemi imdi ABD iin daha da artmtr. Buna Arktik’deki byk g mcadelesini de ekleyin. Grnland’n corafi konumu ve pek mini minnack bir ada olmad gerei, Grnland’ kontrol eden aktre Arktik’deki mcadelede avantaj salayacak. Bu ada; Amerika Birleik Devletleri, Rus donanma gemileri ve nkleer denizaltlar iin bir geit yolu zerinde yer alyor. Dolaysyla Washington, zlanda ve ngiltere arasndaki sulardaki deniz seyri-seferini izlemek iin Grnland’a radarlar yerletirmek ve ayrca adadaki mevcut askeri varln geniletmek istiyor. Bilindii gibi halihazrda ABD ordusu, Grnland’n kuzeybatsndaki Pituffik hava ssnde kalc bir varlk srdryor. Bu varlnn dayana, ABD ve Danimarka arasnda 1951’de yaplan anlama. Bu anlama sonucu, ABD’nin Grnland’da askeri sler ina etme ve Danimarka ve Grnland’a haber verildii srece de topraklarna serbeste kuvvet tama hakk var. Rusya ile ABD arasnda stratejik bir konumda yer alan bu s, Moskova’nn Kuzey Kutbu’ndan balataca olas bir saldrya kar erken bir uyar amacyla kurulmutu. Ksaca, kuzeydeki bu kck yer (-ki bahsettik yzlm vb asndan kck deil ama hibirimiz sabah kalkp aman Allah’m Grnland’da neler oluyor diye dnmyoruz) Souk Sava’n balangcnda Batl mttefiklerin/ABD’nin kontrol altna alnmt. Yeni Souk Sava’n ilk aamasnda tekrar ziyaret edilmesi artc deil.Kk glerin gvenlik amaz ve snak teorisi (Shelter Theory)Kopenhag niversitesi Askeri Aratrmalar Merkezi’nde kdemli aratrmac olan Kristian Soeby Kristensen, geni adann kendisini savunma kabiliyetine sahip olmadn ve Kopenhag’n durumun hep farknda olduunu sylyor. Danimarka’nn da aday tek bana savunacak gc olmad bir zamandan bahsediyoruz (-ki durum bugn de ok deimi saylmaz). Bu nedenle zamannda Danimarka, ABD’nin NATO ittifak araclyla Danimarka’ya verdii gvenlik garantileri nedeniyle, Grnland’da ABD ordusunun daim varlna izin vermiti. Zaten Grnland’ satn alma fikri sadece Trump’a zg bir fikir deil; onlarca yl nce, yine ABD Bakan Harry Truman Grnland’ 100 milyon dolarlk altn karlnda-stratejik bir kararla- satn almaya alm, ancak Kopenhag o zaman da Grnland’ satmay reddetmiti. Grnland’n kontrol alveri ierisinde zlemeyince Washington evreleme stratejisi ierisinde egemenlik mevzuu ile deil askeri sler mevzusu ile ilgilenmeyi tercih etmiti. ok ilgin zamanlarda yayoruz gerekten. Dn kk bir g olan Grnland/Danimarka, gvenliklerini arttrmak iin elbette byk gcn, ABD’nin kollarna snyordu. Kopenhag’n bu tip bir d ve gvenlik politika tercihi yapm olmas bir gvenlik topluluu olan NATO erevesinde ele alndnda -ve tabii normal artlar altnda- gayet makul grnmekteydi.Fakat bugn geldiimiz noktada dnn gvenlik reten stratejisi gvensizlik ve siyasi kriz kayna oluyor.Bu aamada, okuyucularmz iin kk glerle ilgi konuya aklk getirmesi bakmndan baz teorik yaklamlar ksaca ziyaret etmemiz kanmca faydal olacaktr. 2000’li yllardan itibaren, kk gler de orta gler gibi uluslararas ilikilerin dikkat eken nemli aktrlerinden oldu. Bu ekicilik, ncelikle sistemdeki kk devlet saysnn artmasndan ve uluslararas sisteminin- tek kutuplu sistemden ok kutupluya doru evrilmeye devam eden- dnm srecinde bu aktrlerin daha etkili ve grnr olmasndan kaynaklanyordu. Bugne kadar kk g tanm konusunda ortak bir mutabakat olmadndan, bu devletlerin gvenlik ve d politikalarn aklamak iin bir teori gelitirmekte olduka zorlanld. Baldaur Thorhallson snak teorisini (shelter theory) gelitirene kadar, kk glerin zellikle d politika davranlarnn fiziksel dezavantajlardan etkilendiine inanlr ve bu nedenle de kk glerin, daha ziyade, ok tarafllk, konuya zg g kullanm, imaj oluturma ve koalisyon oluturma stratejisi, esneklik ve iyi diplomasi gibi snrllk ierisinde hareket ettikleri varsaylrd. Bu kanya gre, kk glerin genellikle dk seviyede ve tabii savunmac bir d politika siyasetini tercih ettikleri, ama buna karn baz alanlarda rnein diplomaside ise gl olduklar ve yumuak g kullanmna da yatkn olduklar iddia edilirdi. Ancak Baldaur Thorhallson’a gre, zaman iinde deien jeopolitik koullar, kk glerin kendilerine toplumsal veya ekonomik snaklar aramann yan sra artk sert bir snaa- veya askeri bir angajmana da-da ihtiya duymalarn gerektirmitir. Thorhallson’un iddiasna gre, kk gler zellikle kriz ncesi, kriz annda ve sonrasnda kendilerine ynelik risklerin maliyetini tek balarna-tabii ki belli bal eitli kstllklar nedeniyle- karlayamadklarndan ya byk bir gcn ya da uluslararas rgtlerin korumas altnda bir snak bulmak zorunda kalmtr.Danimarka/Grnland iin sper snak bile yeterince gvenli deilte Danimarka’ya bal zerk bir blge olan Grnland hikayesinde yeni seilen ABD Bakannn sylemleri yznden yaananlar, bizlere bugn zamannda Thorhallson tarafndan genelde kk gler iin nerilmi bu snak teorisinin pek de kurtarc olamadn gstermekte. Bir zamanlar, zellikle savunma alanndaki kstllklar yznden, Grnland’n Danimarka’ya snm olduu gibi benzer kstllk nedeniyle Danimarka’nn da ekonomik anlamda arad sna AB yeliinde bulmas ve savunma alannda da gvence temin etmek adna NATO yelii ile topraklarnda Amerikan ssne yer vermi olduu biliniyor. Yani Danimarka iin hem NATO hem AB snaklar st ste sper snak oluturuyor. Ne diyelim, Trump ve ABD halknn ak Trump tercihi sper snan tavann delmek zere.Geri, Thorhallson kk gler iin snak diplomasisini en uygun d politika tercihi olduunu nerdii dnemde, hem 2. Trump dneminin jeopolitik gerekleri mevcut deildi, hem de Thorhallsan snak isteyen taraf ile bunun koullarn salayan taraflar arasndaki kar-zarar maliyetinin nasl neticeleneceinin, ilikinin bandan anlalmasnn mmkn olmadnn uyarsnda bulunmutu. Kimse snak teorisinin nerildii tarihte, ileride bir gn bir NATO lkesinin dierini ekonomik yaptrm ve igal tehdidiyle raz etmeye alacan tahmin edemezdi. Sonuta, bugn Rusya’y Ukrayna’ya saldrmak sebebiyle revizyonist g olmakla sulayan ABD’nin kendisi de Grnland’a ynelik benzer bir srecin sinyalini vermekten ekinmiyor. Putin nasl kamuoyu nne kp Ukrayna’nn var olmadn saatlerce anlatmsa, Trump da kamuoyu nnde Grnlandllarn nasl ABD vatanda olmak iin yanp tuttutuunu anlatyor. Trump’n Grnland’ igal ile tehdit etmesinden sonra tpk Rusya ve in gibi revizyonist ve saldrgan bir g olmak ynnde epey yol katettiini sylemek yanl olmaz. Byk gler kk gleri midelerine indirirken gzel hikayeler anlatmay beceriyorlar. Ne yapmal?Mearsheimer’n 2019’da sylediklerini analm: Bugnn gei dnyasnda byk glerin revizyonizmi karsnda kk gler varolusal ciddi risklere ak hale geliyorlar. Bu arada byk, mega bloklarnn – kresel Bat- gibi anlamszlatn gryoruz. Peki, kk gler nasl kurtulur? Elleri brlerinde birilerinin kendilerini ilhak etmelerini mi bekleyecekler. Snaklar (hadi AB sama sapan bir snak diyelim ya NATO) ie yaramyor, ne ie yarar? Bu konuda bir fikrim var. p ucu da u; Andres Wivel, bu tr revizyonizm altnda inim inim inlemek tehlikesi ile kalanlar iin akll bir byk strateji gelitirmelerini neriyor. Biz de Danimarka ve Grnland’a bu stratejiyi tavsiye ediyoruz. Aksi durumda Glliver, Liliput lkesini ziyaret etmeyecek, Trump gelecek. O gn Trump’ yere yatrp balamalar filan ie yaramayacak; ABD o balardan (tpk Rusya nasl kurtulduysa) kurtulacak ve Grnland’da kendisine enfes bir ziyafet ekecek: Biraz Lityum, biraz petrol, biraz Arktik, biraz Rusya ve in’e gzda. Akll byk stratejinin ierii ne olmal, bu konu da sonraki yazlarmza kalsn, ilgili okuyucu biraz meraklansn…
