Rusya ve in arasnda snr anlamazlklarnn zmne ynelik mikro lekte bir model olarak kurulan ‘nn bugn geni Avrasya ve hatta global dzeyde var olan kriz ve sorunlarn zlmesine katk salayabilecek bir geliim seyri izlemesi umut verici. Trkiye bu umudu glendirerek daha somut ve sonu odakl uygulamalarn gereklemesine ynelik getirdii nerilerle ‘nn geleceinde nemli bir rol stleneceini imdiden gsteriyor.
Dr. Mustafa Tter/ Akademisyen Yazar
Deien global jeopolitik ve artan blgeleraras etkileim, anghay birlii rgt ()’nn nemini ve etkinliini artryor. 4-5 Temmuz 2024 tarihlerinde Astana’da gerekleen zirvesi, Belarus’un yeliinin kabul edilmesiyle Hindistan, Pakistan ve ran’n ardndan yeni bir genilemeye daha tanklk etti. ‘nn global stats ve etkinliini artrma amacna ynelirken ihtiya duyduu kurumsal reform giriimlerini destekleyecek ekilde Trkiye’nin kendi gndemiyle zirveye katlm, ” Ruhu”nun glendirilmesine nemli bir katk salyor. Trkiye’nin bar ve refah gndemi, ayn zamanda, global gvenlik sorunlarnn zmnde ‘nn gelecekte edinecei byyen roln de altn iziyor.’nn genilemesi, blgesel rgtn kapsamn bytrken geni Avrasya blgesinin gvenlik ve istikrarna odaklanma ihtiyac rgte yeni bir ereve kazandryor. Ksaca; globalleiyor da denebilir.Avrasya’da ok tarafl blgesel kalknma ve gvenlik ibirliinin gelitirilmesi iin kurumsal reform abalarna hz verilmesi, zirvesinin bu ylki ana gndem maddesi. “Srdrlebilir Bar ve Refahn Salanmas in ok tarafl Diyaloun Glendirilmesi” baln tayan bu ylki Astana zirvesi, 2022 ylnda gerekleen Semerkant Zirvesi’nde balatlan daha kapsaml ereve araynn devam niteliinde. Zirve sonras yaynlanan “Astana Deklerasyonu”, bu daha kapsaml ereve arayna bir adm daha yaklald izlenimi yaratyor. zellikle Avrupa gvenliinin geni Avrasya gvenliinin bir paras olduunu yanstacak ekilde 1975 Helsinki Nihai Senedi’ni hatrlatan yeni deklerasyonun kabul ye lkeler arasnda kapsaml gvenlik ibirliinin temel ilkelerinin belirlendiini gsteriyor. Silahsz uzay alan, nkleer yaylmann nlenmesi, fze savunma sistemleri, biyolojik ve toksin silahlarn retiminin yasaklanmas, ulustesi sularla mcadele, BM reformu ve bar iin global birlik gibi nemli uluslararas gvenlik konular Astana Deklerasyonu’nda yer alan ana balklar.’nn byyen etkinlii ve uluslararas statsnde in’in nerdii Global Gvenlik nisiyatifi’nin ok tarafl gvenlik ibirliinde ana ereve haline getirilmesi almalarnn ye lkeler nezdinde kabul grmesi, gelecek yl dzenlenecek zirvede global ve blgesel gvenlik sorunlarnn zmne ynelik daha sonu-odakl ve pratik nerilerin gelitirilmesi iin uygun zemini hazrlyor. lkeleri arasnda savunma ve gvenlik ortaklklarnn derinletirilmesini desteklemek amacyla gvenlik topluluu oluturulmas abalar, Avrasya blgesinde var olan farkl blgesel oluumlarn birletirilmesini gerektiriyor. in’in bu yndeki abalarnn odakland ana husus, Orta Asya lkeleriyle ibirlii halinde “ortak gvenlik ve kalc bar”n salanmas. ye lkelerin savunma ve gvenlik politikalarnda uyum ve koordinasyonun salanmas iin Shangri-La Diyalou’na benzer Avrasya merkezli yeni bir platformun gelitirilmesi iin in’in Xiangshan Forumu’nu itici bir g olarak kullanma eiliminde. in’in Global Gvenlik nisiyatifi’nin uygulanmas erevesinde global gvenlik ynetiiminde reform ve uluslararas gvenlik sorunlarnn zmnde yeni bir model gelitirme gayretleri, genileyen ‘nn geliim srecinde Orta Asya’nn merkezi konumunun glendirilmesine ncelik veriyor. Gl Avrasya’nn istikrar iinHindistan, Pakistan, ran ve bu yl da Belarus’un yeni yeler olarak ‘ye katlmlar, hzl global jeopolitik dnmn ‘nn kurumsal yapsnn geliimi zerinde yarataca etkileri nemli hale getiriyor. Dier yandan ‘nn global etkinlii artarken beliren yeni sorunlar ve risklerin ynetilmesi ihtiyac da artyor.Afganistan’n gvenlii ve istikrarn korunmas, Hindistan ve Pakistan arasndaki anlamazlklarn zm, ran’n tercihlerindeki belirsizliklerin giderilmesi ve in-Rusya arasndaki d politika uyumunun dier yeleri arasndaki sorunlarn zmnde katalizr haline getirilmesi iin yeni yol haritasnn izilmesi gerekiyor. Bu yzden geni Avrasya gvenliinde Orta Asya’nn merkezi konumunun glendirilmesi, salam temeller zerine kurulu ‘nn genilerken zayflama riskinden kanmasn salayacak en nemli dayanak noktas. Gl Avrasya’nn istikrarnn, gl Orta Asya’nn istikrarna bal olduu gerei, blgenin yaad deiimle balantl yeni frsatlar ve sorunlar beraber deerlendirildiinde daha byk nem tayor.zellikle Kazakistan’n erevesinde atmalarn nlenmesi yaklamn merkeze alan reformu konusunda getirdii yeni nerilerin gerekleebilmesi iin ye lkeler arasnda uyum ve koordinasyonun daha da glendirilmesi ihtiyac ortaya kt. Kazakistan Devlet Bakan Kasm Cmert Tokayev’in nerdii “Adil Bar, Uyum ve Dnya Birlii Konusunda Giriimi”nin iaret ettii global gvenlik perspektifi, ayn zamanda ‘nn giriimlerinin Orta Asya lkelerinin kabul ve desteiyle geliebileceinin nemli bir gstergesi. Ayrca, ekonomik alanda Kuak ve Yol ile Avrasya’daki dier altyap ve kalknma giriimlerinin Dou-Bat ve Kuzey-Gney eksenli geliiminin daha dengeli bir ekilde koordine edilmesi, Orta Asya lkelerinin en temel beklentileri arasnda.Zirve srasnda Genel Sekreteri Zhang Ming’in anghay Ruhu’nun rgtn gemite, imdiki ve gelecekteki ilerlemesinin arkasndaki itici g olduunu belirterek blgenin bar ve refahn ‘nn geliimine yakndan balayan Orta Asya’y ‘nn ekirdei olarak tanmlayan yaklam, in’in genel yaklamnn zeti niteliinde. Kazakistan’n orta byklkte bir g olarak ykseliini destekleyen in, iki lke ilikilerinde “30 yllk altn dnem”in balangcn ilan etti. Xi Jinping’in zirvesi ncesinde Kazakistan’a gerekletirdii resmi ziyaret srasnda ticaret, tarm, enerji ve yatrm gibi geleneksel sektrlerdeki ibirliklerinin yannda kritik mineraller, elektrikli aralar, dijital ekonomi, yapay zeka, e-ticaret, havaclk ve uzay gibi yksek katma deer ieren yksek teknoloji alanlarnda bir dizi yeni anlama imzaland. Xi Jinping, in-Avrupa Demiryolu Ekspresi ve Trans-Hazar Uluslararas Ulatrma Yolu’nun etkin ve verimli bir ekilde kullanlmasnn in asndan ana ncelikler olduunu bir kere daha ifade etti.Ukrayna Sava’yla derinleen in-Rusya stratejik ortakl, blgeleraras bir nitelik kazand. Afrika ve Orta Asya arasnda karlkl paylalan yeni roller, Rusya’nn Afrika blgesinde gvenlik salayc roln artrrken in’in Orta Asya’da hem ekonomi hem de gvenlik alannda daha aktif bir rol stlenme giriimlerini tetikledi. Pekin, Moskova’nn “Global Gney’i birletirme” gayretlerini tevik ederken Moskova, Pekin’in Orta Asya’da C5+1 (Orta Asya+in) mekanizmas ve ikili gvenlik ibirlikleriyle blgesel gvenlie destek verme giriimlerine izin veriyor. Ukrayna Sava nedeniyle Bat ve Rusya arasnda skan Orta Asya lkelerinin in’le yaknlamas, blgesel gvenlik ibirlii konusunda in’in savunma ve gvenlik diplomasisine giderek daha fazla arlk vermesi sonucunu doruyor. in’in Kuak ve Yol’un gvenliini salamak amacyla artan askeri diplomasisi ve ikili gvenlik ibirlikleri, in’in global tedarik zincirlerinin istikrarnn korunmas iin srdrlebilir gvenlik yaklamn esas alrken Orta Asya lkelerinin stratejik zerkliinin glendirilmesini amalyor.Reform ihtiyacYeni yelerle ‘de reform ihtiyac artarken Trkiye’nin gndemi, Ruhu’nu glendiriyor. ‘nn kurumsal geliiminin nnde beliren riskler ve zorluklarn almasnda Trkiye’nin katk salayabilecei eitli alanlar var. Her eyden nce stratejik dzeyde ‘nn global etkinliinin artrlmas ve Global Gney’in birletirilmesi giriimlerinin hzlandrlmasnda Trkiye, rgte beklenenden ok daha byk bir katk salama potansiyeline sahip. ‘nn ilerlii ve etkinliinin artrlmasnda ihtiya duyulan ortak uyum ve sinerjinin gelitirilmesinde Trkiye’nin Orta Asya lkeleriyle var olan yakn ilikileri pozitif bir deer. Trk Devletleri Tekilat (TDT)’nn ksa bir zaman iinde yakalad dinamizmin S platformuna uygun bir biimde tanmas, terrizme kar mcadele bata olmak zere ‘nn kurumsal varlnn stesinden gelmeyi amalad pek ok sorunun zmne katk salayabilir. Bu arada zirvesinden sonra gerekleen TDT zirvesinin, Trk dnyasnn ykselen global roln perinleyecek yeni kararlara imza atmas bekleniyor. Enerji, ticaret, savunma ve yeni teknoloji alanlarnda Trk devletleri arasnda ibirliini gelitirme planlarna bal olarak gelien zgn gndemin, ‘nn geliim izgisiyle paralellik tad gayet ak. ‘nn temsil ettii deerlerin kapsaycl, ayn zamanda, NATO yesi olan bir lkenin katlmyla daha da glenebilir. te burada Trkiye’nin stlenebilecei asli rol ortaya kyor. Belarus’un bu ylki katlmyla Avrupa’nn komusu haline gelen ‘nn, Avrupa’nn bir paras olduu gvenlik sorunlar ve krizlerin zmnde Trkiye gibi Bat’yla uzun yllardr ilikileri bulunan blgesel bir gcn desteine ihtiyac var. Yeni bir jeopolitik bileen olarak Trkiye’nin yelii, ‘nn eitlenmesine ve stratejik derinlik kazanmasna imkan vererek ok tarafl ibirliinin gelitirilmesini hzlandracak bir faktr. Trkiye bu ylki zirvesine youn bir gndemle katld. Trkiye’nin kendi ncelikli gndemi elbette ‘nn kurumsal ana gndeminden bamsz deil. Hem gvenlik hem de ekonomi alannda dnyann kar karya olduu ortak global sorunlarn eitli boyutlar ve izdmleri tartld.Cumhurbakan Erdoan’n Suriye krizi konusunda yapt aklamalar, “yeni bir sre”in balatlmas ynnde. Eer Trkiye-Rusya-Suriye ve ran drtl grmeleri yeniden balatlabilirse krizin kalc zm iin Trkiye’nin daha ileri bir adm atabilecei Erdoan’n szlerinden net bir ekilde anlalyor. Hem Suriye krizini hem de geni Avrasya blgesinin istikrarn ilgilendiren terrizme kar mcadele balamnda PKK/PYD/YPG, FET ve DEA gibi terr rgtleriyle etkili mcadele edilebilmesi iin lkelerinin ibirliini artrmalar, Cumhurbakan Erdoan’n dikkatle zerinde durduu bir dier nemli konu.Shanghai’dan Kiev’e uzanan geni Avrasya corafyasnda Trkiye’nin bar ve refah gndemi, “Yeniden Asya Giriimi” erevesinde yrtt yeni diplomatik faaliyetlerle destekleniyor. Bu giriimlerin merkezinde yer alan Orta Koridor’un glenen blgesel entegrasyona katksnn geni Avrasya’nn gvenlik ibirliini tevik etmesi, kalknma-gvenlik balantsnn global bar ve refah asndan tad nemin altn izerek ‘nn ana hedeflerine yn veren yeni paradigmaya iaret ediyor.Tm bu faaliyetlerin ‘nn genel faaliyet alanyla rten bir yrnge izlemesi, Trkiye’nin yeliinin yakn bir gelecekte gerekleeceine iaret eden nemli gelimeler. Ukrayna Sava konusunda Erdoan’n Rusya Devlet Bakan Putin’le gerekletirdii grme srasnda Trkiye’nin arabuluculuunu nermesi, Bat’da zellikle ulusal seimlere bal olarak yaanan deiimin de etkisiyle Ukrayna Sava’na zm araynda ykselen yeni talepleri karlayabilecek nitelikte. Karadeniz Tahl Koridoru’nun yeniden iler hale getirilmesi konusunda Trkiye’nin Rusya’yla diyalog halinde diplomatik abalarn srdrmesi, global gda gvenlii sorununun hafifletilmesinde kritik bir neme sahip.Tm bu hususlar beraber deerlendirildiinde geni Avrasya blgesinin gvenlik ve istikrarnn Avrupa boyutu olmadan dnlemeyecei ok ak. Bu adan bakldnda Trkiye’nin ok uzak olmayan bir zaman diliminde yelii kanlmaz gibi grnyor. Avrupa, istikrarszlktan etkilenen bir blge olmaktan kp giderek istikrarszlklarn kayna haline gelen bir blge olmaya doru ilerliyor. Yeni gvenlik sorunlarn besleyen g ve iklim deiiklii gibi krizlerin yannda global jeopolitik deiimin yaratt gvenlik, ekonomik ve psikolojik sonular, Avrupa asndan gibi temelleri salam kurumsal yaplara ileride ne kadar ihtiya duyulacan gsteriyor. Bat’nn ‘y grmezden gelme veya Bat kart bir blok olarak tanmlama abalarnn ne kadar hatal olduu, giderek istikrarszlaan Avrupa’nn yaad sorunlara araclyla zmler getirildike ok daha iyi anlalacak. Sonu ruhunun zeti; bar ve refah iin gvenliin srdrlmesi. Rusya ve in arasnda snr anlamazlklarnn zmne ynelik mikro lekte bir model olarak kurulan ‘nn bugn geni Avrasya ve hatta global dzeyde var olan kriz ve sorunlarn zlmesine katk salayabilecek bir geliim seyri izlemesi umut verici. Trkiye’nin bar ve refah gndemi, bu umudu glendirerek daha somut ve sonu odakl uygulamalarn gereklemesine ynelik getirdii nerilerle ‘nn geleceinde nemli bir rol stleneceini imdiden gsteriyor.[email protected]
